فناوری بلاک چین در ایران؛ آیا بلاکچین در کشور ما محدودیتی دارد؟
صنعت بلاکچین امروز در دنیا به عنوان یک صنعت هایتک وسیع شناخته شده که با بیش از ۱۲ هزار پروژه روبه‌روست و بیش از ۲۰۰۰ میلیارد دلار گردش مالی این صنعت است. متاسفانه سهم کشور ما در این زمینه بسیار محدود است. یکی از دلایل آن عدم آشنایی مدیران و حتی توسعه‌دهندگان با قابلیت‌های این فناوری است. به طور کلی چالش‌های فناوری بلاک چین در ایران از دو منظر قابل بررسی است، چالش‌های مقرراتی و رگولاتوری، چالش‌های مفهومی و شناختی. در این مقاله به بررسی این مشکلات و نمونه‌های موفق کاربرد فناوری بلاک چین در ایران خواهیم پرداخت.
فهرست مطالب
فضای کریپتو در ایران
مفاهیم شبکه‌های بلاکچین و رمزارز را بایستی از هم تفکیک کرد. بلاکچین در واقع زیرساخت تکنولوژیک رمزارزهاست و این می‌تواند تنها یکی از کاربردهای شبکه‌های بلاکچین باشد. کارکردهای مختلف فناوری بلاک چین در ایران می‌تواند باعث توسعه کارآفرینی باشد. مزایایی که بلاکچین ایجاد می‌کند اساسا محدود به حوزه رمزارزها نیست و در حوزه‌های مختلفی اعم از بیمه، فینتک و انواع بازارهای مالی می‌توان از پتانسیل‌های آن استفاده کرد. کارآفرینان می‌توانند از این پتانسیل‌ها جهت عرضه محصولات رقابتی و توسعه کسب و کار خود استفاده کنند. جایی که موضوع فعالیت یک شرکت سرمایه گذاری باشد، این محصول می‌تواند به صورت یک token یا رمزارز در شبکه بلاکچین باشد.
رشد و توسعه فناوری بلاکچین محدود به کشورهای خاص نمی‌شود بسیاری از کشورهای منطقه از جمله کشورهای عربی سرمایه‌های زیادی را به توسعه و تحقیقات فناوری بلاکچین اختصاص داده‌اند. بیشترین کاربرد فناوری بلاک چین در ایران شامل بخش‌های خدمات آنلاین، فینتک، فناوری اطلاعات و ارتباطات، بازی‌های کامپیوتری و انیمیشن و آموزش دیجیتال است. با توجه به نوسانات قیمت ارز و طلا و همچنین کاهش شاخص بورس در سال‌های اخیر بسیاری از سرمایه گذاران خود جذب بازار سرمایه ارزهای دیجیتال شده‌اند. حوزه ارز دیجیتال شامل استخراج ارز دیجیتال، تولید ارز دیجیتال مشترک بین‌المللی بین ایران و کشورهای همسایه، ترویج به‌کارگیری ارزهای دیجیتال از طریق زیرساخت‌ها و سرویس‌های عمومی مانند همراه اول، ایرانسل، سرویس‌های پستی و تمامی سرویس‌های عمومی کشور و حتی بازی‌های رایانه‌ای ساخت داخل و سامانه‌های تجارت الکترونیک کالا، استفاده از ظرفیت‌های نهادهای عمومی غیردولتی برای استفاده از ارزهای دیجیتال در تبادلات درون و برون‌سازمانی خود است.
اما بیشتر کاربرد فناوری بلاک چین در ایران به فعالیت‌ها و کسب درآمد منفعلانه از ارزهای دیجیتال محدود شده است، فعالیت‌هایی از جمله استخراج و هولد ارز دیجیتال. یکی از دلایل گرایش به استخراج ارز دیجیتال در ایران نرخ پایین هزینه انرژی است به طوری که بیش از ۵ درصد هش ریت بیتکوین متعلق به کشور ما ایران است و میزان استخراج بیتکوین در ایران نزدیک به یک میلیارد دلار در سال است. این باعث شد که دولت تصمیم بگیرد که تمهیدات قانونی را در خصوص این موضوع بیندیشد. با این حال فضای کریپتو ایران تا حد زیادی بدون نظارت باقی مانده است. البته استخراج ارز آوری برای کشورها به همراه خواهد داشت. استخراج ارز و فروش آن در صرافی‌های معتبر و تبدیل این ارز به صادرات به نفع کشورها خواهد بود. در ماه آوریل ۲۰۲۱، بانک مرکزی ایران (CBI) به بانک‌ها و صرافی‌های داخلی اجازه داد تا از ارزهای دیجیتال استخراج شده محلی برای پرداخت هزینه واردات به کشور استفاده کنند، با این حال بیشتر افراد به دنبال کسب سود از استخراج کوین‌ها و پرداخت‌های رمزارزی در داخل کشور هستند.
استخراج کریپتو از سال ۲۰۱۹ که قانون آن را به عنوان یک فعالیت صنعتی قانونی به رسمیت شناخته شد، به شدت تحت نظارت است. در حالی که استخراج بیتکوین (BTC) در ایران مجاز است، استفاده از رمزارز برای پرداخت مجاز نیست. بانک‌ها و صرافی‌های مجاز می‌توانند از ارز دیجیتال تولید شده توسط ماینرهای دارای مجوز برای پرداخت هزینه واردات استفاده کنند. ماینرها باید از وزارت صنایع مجوز بگیرند و قبوض برق آنها براساس قیمت‌گذاری برق صادراتی محاسبه می‌شود. براساس آخرین گزارش‌ها در سال جاری، تنها حدود ۳۰ فارم ماینینگ مجوز استخراج در کشور را دریافت کرده‌اند.
خرده فرهنگ کریپتو در ایران
در ایران مانند هر کشور دیگری، خرده فرهنگ از علاقه‌مندان به بلاکچین و ارزهای دیجیتال، شامل سازمان‌های رسمی مانند انجمن بلاکچین و همچنین گروه‌های از محققان، دانشجویان، سرمایه‌گذاران و علاقمندان وجود دارند. چنین گروه‌هایی به طور مرتب در مکان‌های عمومی گرد هم می‌آیند، پادکست‌ها مانند خرگوش و سوم ژانویه را میزبانی می‌کنند و سایت‌های خبری اختصاصی مانند CoinIran را اداره می‌کنند. آنها در مورد آخرین وضعیت فناوری بلاک چین در ایران و همچنین در مورد ویژگی‌ها و مزایای ارزهای دیجیتال بحث می‌کنند و نکات و هشدارهایی در مورد خطرات سرمایه گذاری را به اشتراک می‌گذارند.
نهادهای رسمی فناوری بلاکچین در ایران
برخی از خدمات فناوری بلاک چین در ایران را می‌توان به فین‌تک‌ها و استارت آپ‌ها واگذار کرد. استارت آپ‌ها بتوانند سرویس‌های بلاکچین ارائه کنند. استارت‌آپ‌های می‌توانند بر بستر بلاکچین، تامین مالی جمعی داشته باشند و ایده‌های خود را در معرض دید سرمایه‌گذاران جهانی بگذارند تا آنها سرمایه‌گذاری کنند اما در ابتدای کار استارت‌آپ‌ها برای این که بتوانند محصولات و خدمات بر روی شبکه بلاکچین ارائه کنند، نیازمند زیرساخت هستند و فراهم‌سازی زیر ساخت‌ها نیاز به سرمایه‌گذاران عمده داشته که به عهده بانک‌ها است.
هدف ساتوشی ناکاموتو مخترع بلاکچین ایجاد پول دیجیتالی بود که بدون نظارت نهادهای واسطه امکان مبادله ارزش را بین افراد فراهم کند. این خصوصیت غیرمتمرکز می‌تواند باعث سوء استفاده‌های افراد سودجو شود. بیشتر کشورها از قوانین kyc جهت نظارت بر مبادلات رمزارزها استفاده می‌کنند. در قوانین مربوط به KYC تبدیل ارزهای دیجیتال به پول واقعی باید در یک مکان مشخص از جمله صرافی‌های خاص الکترونیکی انجام گیرد. به این ترتیب هویت صرافی و نقل و انتقال پول دیجیتال، مشخص بوده و از این طریق مقررات کنترل می‌شود. KYC با هدف شفاف سازی مالی و جلوگیری از پولشویی و تامین مالی تروریسم تدوین شده تا مبدا و مقصد ارزهای دیجیتال مشخص باشد. کاربرد صرافی تنها به تعیین قیمت امروز ارز دیجیتال خلاصه نمی‌شود. رشد هرچه بیشتر صرافی‌ها و پلتفرم‌های معاملات علاوه بر آنکه می‌تواند به خدمات داخلی رمزارز بینجامد، گردش مالی ایجاد شده در این صرافی‌ها می‌تواند زمینه‌ساز سرمایه گذاری‌های علمی پژوهشی در حوزه فناوری بلاک چین در ایران باشد. شکل‌گیری این روند می‌تواند به عنوان موتور محرک توسعه فناوری‌های مهم دیگر در کشور مثل هوش مصنوعی یا اینترنت اشیا باشد.
در اوایل سال ۲۰۲۱ شرکت‌های فینتک محلی نسبت به محدودیت‌ها در تجارت ارزهای دیجیتال ایران اعتراض کرده و مخالفت خود را با تلاش‌های دولت برای محدود کردن عملیات مبادلات ارزهای دیجیتال ابراز نمودند. به عقیده این فعالان حوزه کریپتو این محدودیت‌ها ایران را از فرصت‌های بهره‌وری از این فناوری محروم می‌کند. مدیران و قانون‌گذارن حاکمیتی با عدم درک درست از مزایا و قابلیت‌های این فناوری با برخوردهای سلبی و محدود کننده در بسیاری از موارد موجب محروم شدن کشور از مزایای مهم فناوری بلاک چین در ایران شده‌اند.
تلاش‌های زیادی در جهت تعیین خط و مشی اساسی برای فناوری بلاک چین در ایران انجام شد که در نهایت هیئت مدیره بلاکچین و رمز ارز ایران زیر نظر اتاق بازرگانی تاسیس شد تا به عنوان انجمن بخش خصوصی فعالیت در زمینه فناوری بلاک چین در ایران را تسهیل کند و به حمایت از کسب و کارهای مبتنی بر فناوری بلاکچین بپردازد و همچنین در جهت رفع خلاهای قانونی در حوزه فناوری بلاک چین در ایران و رسمیت یافتن فعالیت‌های این حوزه تلاش کند.از اهداف دیگر این سازمان گسترش ارتباطات بین المللی فعالان این حوزه و در ضمن رفع محدودیت‌های کشور ایران است.
البته پیش‌تر نیز در سال ۱۴۰۰ سازمانی غیرانتفاعی، خودمحور متشکل از کارآفرینان، کارشناسان و فعالان حوزه فناوری بلاک چین در ایران با نام سازمان بلاکچین ایران (IBA) تاسیس شده بود که در ماه خرداد همان سال به اتهام نقض اساسنامه خود توسط وزارت کشور تعلیق شده بود. در اواخر خرداد ۱۴۰۰، فعالیت انجمن بلاکچین ایران که با مجوز وزارت کشور به نام انجمن فناوران زنجیره بلوک در اداره ثبت شرکت‌ها و موسسات غیرتجاری به ثبت رسیده بود، طی نامه‌ای از سوی سازمان امور اجتماعی وزارت کشور متوقف شد. پس از گذشت چند ماه، فعالیت این انجمن از سر گرفته شد و اکنون فعالیت انجمن فناوران زنجیره بلوک ذیل نظر اتاق بازرگانی آغاز شده است.
دانشگاه‌های ایران هم تا حدودی وارد این عرصه شدند، شاید مهم‌ترین آنها مرکز آزمایشگاه بلاکچین ایران در دانشگاه شریف است. لابراتوار بلاکچین ایران یا IBL به عنوان یک مرکز رشد و توسعه فناوری بلاک چین در ایران، فعالیت خود را در سال ۱۳۹۵ در دانشگاه شریف آغاز کرد. فعالیت این مجموعه بیشتر معطوف به پژوهش، تحقیق و اجرای پروژه‌های بلاکچینی است و تاکنون پروژه‌هایی در حوزه اینترنت اشیا، رمزارزها و توکن‌های ان اف تی اجرا کرده است. همچنین سمینارهایی در موضوع فناوری بلاکچین در دانشگاه‌های مختلف برپا کرده است. البته محدودیت‌های دیگری نیز فعالیت و رشد فناوری بلاک چین در ایران را با مشکلات و محدودیت‌هایی روبرو کرده است. برای مثال به گزارش سایت خبری کوین‌دسک روند صدور گواهینامه پایان دوره ۵۰ نفر از نخبگان کشور که توسط تیم کوین ایران برای آموزش فناوری بلاکچین به ConsenSys بورسیه شده بودند، به‌دلیل تحریم‌های یکجانبه آمریکا متوقف شد.
ستاد توسعه فناوری‌های اقتصاد دیجیتال و هوشمند سازی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری یکی دیگر از نهادهای حامی توسعه فناوری بلاک چین در ایران است. به گفته معاون توسعه مدیریت و جذب سرمایه معاونت علمی، توسعه و تقویت توسعه کسب‌وکارهای مبتنی بر فناوری بلاکچین و ارزهای دیجیتال، انعقاد تفاهم‌نامه با بانک مرکزی با تاکید بر بازار پولی و بانکی کشور، برقراری ارتباط با فعالان حوزه بلاکچین و ارزهای دیجیتال و راه‌اندازی مراکز شتاب دهی با رویکرد شتاب دهی کسب‌وکارهای مبتنی بر بستر سریع ترین بلاک چین‌ها در اولویت برنامه‌های این معاونت است.
رمزارز ملی
با اینکه عدم تمرکز از ویژگی‌های بنیادین بلاکچین و ارزهای دیجیتال است گسترش این فناوری باعث شده که مقامات بسیاری از کشورها به فکر ایجاد ارز دیجیتالی ملی یک کشور در کنار ارز رسمی باشد. علاقه به CBDC در واکنش به تغییرات در پرداخت‌ها، امور مالی و فناوری و همچنین اختلالات گسترده جهانی ناشی از کووید-۱۹ در سطح جهانی افزایش یافته است. تاکنون حدود ۵۵ کشور بر روی اثبات مفهوم CBDC کار می‌کنند و ۹ کشور به طور کامل ارزهای دیجیتال را راه اندازی کرده‌اند.
به گزارش خبرگزاری کار ایران، بانک مرکزی ایران قصد دارد ارز دیجیتال ملی را در مرحله آزمایشی در آینده نزدیک راه اندازی کند، این ارز دیجیتال با استفاده از پلتفرم هایپر لجر فابریک طراحی شده است و توسط ریال پشتیبانی می‌شود. شرکت خدمات انفورماتیک (ISC)، بازوی اجرایی بانک مرکزی مسئول شبکه اتوماسیون بانکداری محلی و خدمات پرداخت، وظیفه توسعه این ارز دیجیتال ملی را بر عهده گرفت. تنها بانک مرکزی ارز رمزنگاری شده را ضرب کرده و به تنهایی در مورد حداکثر عرضه این ارز تصمیم گیری خواهد کرد. CBDCها متمرکز هستند، ناشناس نیستند و مطابق با الزامات ضد پولشویی هستند. بانک مرکزی این اختیار را دارد که به اعضای سیستم اجازه دهد و به طور منظم تأثیر ارز جدید را بر اقتصاد ملی ارزیابی خواهد کرد. این حرکت به دنبال کمک به بهبود شمول مالی و عمل به عنوان یک ابزار قدرتمند برای بانک مرکزی برای رقابت با سایر سکه‌های پایدار مورد استفاده در سطح جهانی است.
شرکت های موفق در حوزه فناوری بلاک چین در ایران
- یکتا ققنوس فعالیت خود را اواخر سال ۹۷ با هدف توسعه راه‌کارهای نوین مبتنی بر فناوری بلاکچین آغاز کرد. این شرکت با حمایت بانک‌های ملی، ملت، تجارت، پارسیان و پاسارگاد و شرکت‌های توسن و ققنوس ایجاد شده است و با توسعه کیف پول رمزنگاری برای زیرساخت مدیریت ثروت خرد، امکان توکنیزه کردن دارایی‌های ارزشمند فیزیکی در قالب ارزهای رمزنگاری شده برای تمامی اقشار جامعه را فراهم کرده است. تمام افراد، با خرید دارایی‌هایی همچون طلا، الماس و ملک از طریق سرمایه‌گذاری در ارزهای دیجیتال، حفظ ارزش را تجربه کنند.
- هدف بلاکچین سور ارائه‌‌ی یک بستر بلاکچین بومی برای پیاده‌سازی اپلیکیشن‌های توزیع‌شده بر بستر قراردادهای هوشمند راه‌اندازی است. بنیاد سور با همکاری تأییدکننده‌ها، توسعه‌دهندگان، صاحبان کسب و کارها و کاربردهای مبتنی بر بلاکچین، مراکز تبادل و کاربران اپلیکیشن‌ها بر این بستر بومی بر مبنای قوانین کشور به تعامل با یکدیگر می‌پردازند. میزبانی اسناد مالی، مثل توکنیزه کردن دارایی‌ها و فروش آنها به صورت خرد به مردم و فروش متری مسکن با این ابزار ممکن است.
- شرکت رستاک مدیا سپهر در سال ۹۷ با هدف پژوهش، توسعه و تولید محصولات دانش‌بنیان بومی در حوزه فناوری‌های غیرمتمرکز و مبتنی بر بلاکچین و دفاتر توزیع شده شروع به کار کرد. پیاده‌سازی قراردادهای هوشمند و راه‌کارهای مبتنی بر بستر بلاکچین‌های عمومی و خصوصی از جمله خدمات این شرکت است.
- استودیو پیشران کسب و کار آراد یک شرکت فعال در زمینه راه‌اندازی و توسعه استارتاپ‌های مرتبط با فناوری‌های غیرمتمرکز است. در حال حاضر استارتاپ‌های رمزینکس، قسطا، باشگاه بلاکچین و آیکواد از خروجی‌های موفق این موسسه بوده است.
- سامانه‌های گسترده امن‌مایان ایرانیان یکی از شرکت‌هایی است که علاوه بر فعالیت تخصصی در زمینه سرویس‌های مخابراتی، تجارت الکترونیک و پروژ‌های انفورماتیک و شبکه‌های داده به فعالیت و ارائه خدمات در حوزه فناوری بلاک چین در ایران نیز مشغول است.
- استارتاپ کارچین یک پلتفرم در دست توسعه برای خدمات توکنیزه شده حمل‌ونقل آنلاین است که تمام فرآیندهای مالکیت، حاکمیت و اجرای مبادلات در جامعه غیرمتمرکز کاربران آن تعیین می‌شود. چشم‌انداز کارچین carchain خلق یک پلتفرم حمل‌ونقل پایدار، مقیاس‌پذیر، شفاف و سریع است که برای افراد با هر شرایط، در هر مکان و زمان در دسترس باشد و کاربران آن در رشد توکن اختصاصی این پلتفرم سهیم باشند.
- مسافرز یک پلتفرم خدمات بین مسافران و صرافان برای تحویل ارز به صورت نقدی در خارج کشور است. درخواست‌های مسافران توسط صرافان مجاز رصد شده و در مقصد ارز موردنظر در اختیار آنها قرار می‌گیرد. کاربران می‌توانند ارز را در کیف‌پول مجازی خود نگهداری و در هر لحظه آن را به کارت اعتباری خود انتقال دهند. هرچند نقش واسطه در این استارت آپ بلاکچینی حذف نشده، اما توانسته ارتباط غیرمتمرکز را در ابعاد خصوصی پیاده‌سازی کند.
پلتفرم لوکان با هدف رفع مشکلات ترافیک شهری راه‌اندازی شد. لوکان یک پلتفرم غیرمتمرکز، برای خدمات موقعیت مکانی و سرویس مسیریابی به کسب‌وکارهای حوزه حمل‌ونقل است. لوکان نسبت به اکثر سسیستم‌های مکان محور متمرکز از عملکرد و دقت بالاتری برخوردار است. اکوسیستم لوکان، با استفاده از مشارکت کاربران خود نقشه‌های کامل‌تر و دسترسی‌ها و امکانات بیشتری را ارائه می‌کند. کاربران این پلتفرم، پیش از آن که بتوانند از امکانات این شبکه استفاده کنند، باید هویت خود را از طریق فرآیندهای P2P اثبات کنند.
