مشتقات مالی چیست؟ معرفی انواع مشتقه مالی و ابزار های آن
احتمالاَ شما نیز راجع به رایج‌ترین روش‌های سرمایه‌گذاری در مشتقات مالی مانند گزینه‌های سهام اختیاری و معاملات آپشن و قراردادهای آتی کالا چیزهایی شنیده‌اید! اما ممکن است دقیقاً ندانید که چگونه کار می‌کنند. سالانه میلیاردها دلار اوراق مشتقه مالی معامله می‌شود. حساب‌های سرمایه‌گذاری از سرمایه‌های خرد مانند پول عیدی یک نوجوان گرفته تا بانک‌های جهانی و شرکت‌های بزرگ چندملیتی بنا به دلایلی که در مورد آنها بحث خواهیم کرد، از ابزار مشتقه مالی استفاده می‌کنند. در ادامه به این موضوع می‌پردازیم که چرا اوراق مشتقه مالی را معامله می‌کنند و انواع رایج مشتقات مالی و مزایا و معایب سرمایه‌گذاری در هر کدام چیست.
مشتقات مالی به چه معناست؟
ابزار مشتقات یک ابزار مالی است که ارزش آن بر پایه دارایی ثانویه استوار است. مشتقات مالی (financial derivatives) عموماً به یک کاربر حق خرید و فروش یک دارایی اساسی را در مقطعی در زمان آینده می‌دهند. به این ترتیب ارزش اوراق مشتقه مالی بر اساس این دارایی پایه و زمان پایان قرارداد مشخص می‌شود. در واقع مشتقات مالی به خودی خود فاقد ارزش هستند و ارزش آن ناشی از توافق میان دو گروه مشروط بر خروجی آتی از دارایی پایه می‌باشد. بنابراین این ابزار دارای ارزش نظری است که بر مبنای شرایط قرارداد بین طرفین محاسبه می‌شود. در معاملات اوراق مشتقه، اصل دارایی جابه‌جا نمی‌شود و تغییرات ارزش آن ناشی از نوسان قیمت کالای پایه است.
برای اینکه در مورد شرایط انواع سرمایه گذاری بیشتر بدانید، مطلب سرمایه گذاری چیست را مطالعه کنید.
کاربرد ابزار مشتقه در بازارهای مالی
مشتقات مالی ویژگی‌های متمایزی نسبت به دیگر معاملات داشته و کاربردهای زیادی برای معامله‌گران بازارهای مالی به همراه دارند. در ادامه این ویژگی‌ها را توضیح خواهیم داد.
پوشش ریسک یا هجینگ (Hedging)
یکی از کاربردهای اصلی سرمایه گذاری در مشتقات مالی، مدیریت و پوشش ریسک است. پوشش ریسک تلاشی برای به حداقل رساندن ضرر احتمالی ناشی از نوسانات قیمت یک دارایی است. هنگامی که شما هج می‌کنید، در واقع یک پوزیشن شرط‌بندی با حجم پایین در جهت مخالف پوزیشن معاملاتی اصلی خود، روی یک دارایی مشابه یا مرتبط می‌گیرید. این می‌تواند به عنوان یک بیمه‌نامه در برابر موقعیت معاملاتی اصلی شما در نظر گرفته شود. انجام این اقدام موقعیت سرمایه‌گذار را در برابر تغییرات ناخواسته احتمالی قیمت سهام تضمین می‌کند.
به عنوان مثال، فرض کنید که یک سرمایه‌گذار ۱۰۰ سهم شرکت X را به قیمت هر سهم ۱۰۰ دلار خریداری کرده است. یک سال بعد، قیمت سهام شرکت X به ۲۰۰ دلار برای هر سهم افزایش می‌یابد. با این حال، سرمایه‌گذار مذکور نگران است که قیمت سهام به دلایلی دوباره کاهش یابد. او به جای فروش کل سهام خود، می‌تواند با خرید یک اوراق مشتقه مالی که ارزشش با کاهش قیمت سهام شرکت افزایش می‌یابد، موقعیت معاملاتی خود را پوشش دهد. پوشش ریسک یا هج کردن معمولاً توسط مشاغل مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما می‌تواند توسط افراد حقیقی نیز استفاده شود.
به‌عنوان یک سرمایه‌گذار شخصی، اگر نگران بودید که کل بازار سهام در حالت فومو بوده یا توکنی در سبد سهامی شما بیش از حد قیمت‌گذاری شده، می‌توانید با هج کردن از ضرر احتمالی جلوگیری کنید. البته همیشه استراتژی خرید و هولد طولانی‌مدت توصیه می‌شود اما گاهی اوقات تحمل نوسانات زیاد بازار دشوار است. از آنجایی که ابزارهای مشتقه اغلب دارای اهرم بالایی هستند (که در ادامه توضیح خواهیم داد) برای محافظت از کل سرمایه خود نیازی به شرط‌بندی با حجم متقابل روی مشتقات مالی ندارید.
سفته بازی بر اساس حدس و گمان (Speculation)
علاوه بر پوشش ریسک، انواع مختلفی از مشتقات مالی را می‌توان برای سفته‌بازی با هدف سود بردن از نوسانات قیمت دارایی پایه، مورد استفاده قرار داد. برخلاف محصولات سرمایه‌گذاری سنتی، قراردادهای مشتقه به شما این امکان را می‌دهد که در بازارهای دوطرفه هم از کاهش قیمت (پوزیشن شورت) و همچنین افزایش (پوزیشن لانگ) سود ببرید. علاوه‌بر این، با سرمایه‌گذاری در اوراق مشتقه مالی، یک معامله‌گر برای کسب سود از فروش کوتاه مدت دارایی، ملزم به داشتن مالکیت فیزیکی یک دارایی نیست.
دسترسی به دارایی ها
سرمایه‌گذاران از ابزارهای مشتقات مالی برای دسترسی به دارایی‌هایی استفاده می‌کنند که بدون این ابزارها امکان معامله آنها را نداشتند. برای مثال ممکن است بخواهید با خرید مقداری نفت، موقعیت سهام شرکت هواپیمایی خود را هج کنید، اما به هر صورت برای انبار کردن بشکه‌های نفت در حیاط خانه خود مشکل خواهید داشت! در عوض، می‌توانید از طریق قراردادهای آتی یا حتی بهتر از آن، صندوق‌های قابل معامله در بورس (ETF) که قراردادهای آتی را برای شما می‌خرند، از این دسته دارایی‌ها بهره‌مند شوید.
قابلیت سفارشی سازی
زمانی که سهامی را می‌خرید در واقع سهمی را که دیگران به فروش گذاشته‌اند، خریداری می‌کنید. در نتیجه شما رای برابری دارید و به همان اندازه امکان کسب درآمد خواهید داشت که هر کس دیگری در بازار امکانش را دارد. اما انتخاب شما در بازار مشتقات مالی بیشتر از این خواهد بود.
بیشتر معاملات مشتقه در بورس مانند بازار اسپات همگن هستند، اما ابرسرمایه‌گذاران و شرکت‌ها می‌توانند با مراجعه به بانک‌های سرمایه‌گذاری، مشتقات سفارشی ایجاد کنند و برای معاملات خاص از آن استفاده کنند. بسیاری از سرمایه‌گذاران معروفی که در سال ۲۰۰۷ روی سقوط بازار مسکن شرط‌بندی کردند، از اوراق مشتقه مالی استفاده می‌کردند که توسط بانک‌های سرمایه‌گذاری برای آنها ایجاد شده بود.
انواع ابزار مشتقات مالی
انواع مختلفی از ابزارهای مشتقه مالی را می‌توان برای اهداف مختلف مورد استفاده قرار داد. در حالی که اکثر بازار financial derivatives از مشتقات سفارشی فرا بورس (OTC) تشکیل شده، قراردادهای آتی و اختیار معامله متداول‌ترین ابزار مشتقه مالی هستند. در این بخش نحوه کار مشتقات مالی رایج را معرفی خواهیم کرد.
قرارداد آتی یا فیوچر (Futures)
قرارداد آتی توافقی برای خرید یا فروش یک دارایی براساس ارزش آن در آینده است. در واقع طی این قراردادها خریدار و فروشنده هر دو ملزم به مبادله آتی دارایی در تاریخ معین با قیمت ثابت می‌شوند. فرض کنید شما یک کشاورز هستید و می‌دانید که در مهرماه ۵ تن سیب‌زمینی برای فروش خواهید داشت. در این صورت شما برای برنامه‌ریزی مالی باید قیمت خود را تعیین کنید. در واقع شما با یک قرارداد آتی موافقت می‌کنید تا محصول خود را با یک قیمت تعیین شده در مهرماه آینده بفروشید. خریداری که احتمال می‌دهد قیمت سیب‌زمینی افزایش یابد، می‌تواند برای پوشش ریسک سرمایه خود اقدام به خرید کند یا حتی می‌تواند خریدار یک سفته‌باز باشد که علاقه‌ای به خرید محصول فیزیکی ندارد اما معتقد است قیمت بالا می‌رود و از قرارداد آتی به عنوان یک اوراق مشتقه برای کسب سود استفاده می‌کند.
قراردادهای آتی، اهرم ذاتی مانند آنچه در بازار آپشن و اختیار معامله وجود دارد را ندارند، اما اغلب در معاملات بورس کالا و بازار فیوچر با اهرم‌های بالا معامله می‌شوند. مارجین مورد نیاز بازار سهام اغلب ۵۰ درصد است. این بدان معناست که اگر ۵۰۰۰۰ دلار سهام را با استفاده از مارجین خریداری کنید، باید از ۲۵۰۰۰ دلار از پول نقد خود استفاده کنید. در حالی که سرمایه مورد نیاز برای قراردادهای آتی می‌تواند تا ۳ درصد باشد. بدان معنا که برای همان معامله ۵۰۰۰۰ دلاری فقط به ۱۵۰۰ دلار سرمایه نیاز خواهید داشت. اما به یاد داشته باشید که اگر قیمت دارایی پایه فقط ۳ درصد کاهش یابد، کل سرمایه شما از بین خواهد رفت و اصطلاحا لیکویید خواهید شد.
قراردادهای اختیار معامله یا آپشن (Options)
قراردادهای آپشن به دو صورت درخواست اختیار خرید سهم (call option) یا اختیار فروش سهم (put option) انجام می‌گیرد. کال، شرطی است روی بالا رفتن قیمت سهام و پوت، شرطی است روی کاهش قیمت سهام. اختیار خرید سهام با قراردادهای آتی متفاوت است زیرا به دارنده قرارداد، حق خرید یا فروش سهام را می‌دهد. اما هیچ تعهدی وجود ندارد که در پایان مدت اختیار، سهام را به قیمت مشخص شده بخرید یا بفروشید. شما در ازای تعیین مقداری کارمزد یا همان حق بیمه، توافق می‌کنید تا در یک تاریخ مشخص سهام مورد نظر را در قیمتی مشخص بخرید و یا بفروشید. اگر در پایان قرارداد قیمت سهم به عدد مورد نظر شما نرسیده باشد، الزامی به خرید یا فروش نیست، بلکه می‌توانید با پرداخت کارمزد، قرارداد را فسخ کرده و معامله را به قیمت لحظه‌ای انجام دهید.
همانطور که در بالا در مورد آن صحبت کردیم، می‌توانید از معاملات آپشن برای پوشش ریسک موقعیت‌های بزرگتر اصلی خود استفاده کنید یا از آن به عنوان یک روش اهرمی برای معامله یک سهم بهره ببرید.
اهرم یا لوریج (Leverage)
شاید مهم‌ترین و جذاب‌ترین ویژگی معامله با ابزارهای مشتقات مالی، قابلیت اهرم یا لوریج گیری باشد. ویژگی اهرم در بازار financial derivatives به شما این امکان را می‌دهد که با سرمایه‌گذاری نه چندان زیاد کنترل حجم زیادی از دارایی را به دست آورید. لوریج به معامله گران این امکان را می‌دهد که تنها با پرداخت بخشی از هزینه یک پوزیشن معاملاتی، موقعیت خود را باز کنند. بنابراین استفاده از اهرم به شما امکان می‌دهد بدون افزایش سرمایه اولیه، سود بالقوه خود را افزایش دهید. با این حال، باید به خاطر داشته باشید که در صورت حرکت بازار در جهت مخالف با موقعیت معاملاتی شما، اهرم ضررهای احتمالی شما را نیز افزایش می‌دهد.
پیمان آتی یا قراردادهای فوروارد (Forwards)
فوروارد، قراردادهای آتی هستند که در بورس آزاد معامله نمی‌شوند، بلکه هر قرارداد فوروارد یک قرارداد سفارشی بین دو طرف است. مشابه قرارداد فیوچر، دو طرف توافق می‌کنند یک دارایی را در تاریخ آتی با قیمت ثابت مبادله کنند، اما برخلاف معاملات فیوچرز، قراردادهای فوروارد استاندارد نیستند و بین طرفین سفارشی می‌شوند. به دلیل ماهیت خارج از بورس (OTC) این قراردادها خطرات طرف مقابل را به همراه خواهند داشت. بنابراین شما باید از توانایی طرف مقابل، در انجام تعهدات این قرارداد اطمینان حاصل کنید.
مبادله (swap)
مبادله یا سوآپ یکی دیگر از مشتقات مالی فرابورس است که معمولاً برای پوشش ریسک استفاده می‌شود. با استفاده از این ابزار مشتقه، جریان نقدی را با یک طرف مقابل مبادله می‌کنید.
به عنوان مثال، اگر ۵۰۰۰۰ دلار با نرخ متغیر وام بگیرید، می‌توانید نرخ‌های بهره را با استفاده از مبادله با شخص ثالث، پوشش دهید. شخص ثالث بدهی وام را پرداخت خواهد کرد و شما در عوض بدهی را به وی می‌پردازید. البته نرخ بهره‌ای که به شخص ثالث می‌پردازید بالاتر از نرخ اولیه بدهی وام خواهد بود. اگر نرخ‌های بهره بالا بروند، شما جلوتر می‌افتید و سود خواهید کرد اما اگر اینطور نباشد، طرف مقابل سود می‌برد.
قراردادهای سبد دارایی‌های متفاوت (CFD)
CFD یکی از محبوب‌ترین انواع مشتقات مالی موجود است. معامله‌گر با یک کارگزار قراردادی منعقد می‌کند که به موجب آن توافق می‌کنند اختلاف قیمت یک دارایی پایه را در زمان شروع و پایان قرارداد، مبادله کنند. به این ترتیب به معامله‌گران این امکان را می‌دهند که از افزایش و کاهش قیمت سود کسب کنند.
CFDها بدون مالکیت فیزیکی دارایی اساسی، مزایای یک سرمایه‌گذاری واقعی را به معامله‌گران ارائه می‌دهند. امکان معامله CFD در انواع بازارهای مالی مختلف مانند ارزها، سهام، کالاها، ارزهای دیجیتال و بسیاری موارد دیگر وجود دارد.
مزایا و معایب مشتقات مالی
به‌طور خلاصه مزایا و معایب آنچه در موردش صحبت کردیم را می‌توان به موارد زیر خلاصه کرد.
- مشتقات مالی با محصولات اهرمی به سرمایه گذاران این امکان را می‌دهد تا سرمایه خود را گسترش دهند و سودآوری بالقوه را به سبد سرمایه‌گذاری خود بیفزایند.
- به سرمایه‌گذاران خرد فرصت می‌دهد تا در کنار سرمایه داران بزرگ و متخصصان خبره مالی به بازارهای بزرگ جهانی مانند سهام، فارکس، اوراق قرضه، کالاها و حتی ارزهای دیجیتال دسترسی داشته باشند.
- گرچه اهرم ریسک سرمایه‌گذاری را افزایش می‌دهد ولی در عین حال ابزارهای مشتقه مالی برای استراتژی‌های پوشش ریسک و جبران زیان احتمالی در پورتفوی سرمایه‌گذاران به کار می‌رود.
- با پیش‌بینی و تنظیم قیمت در زمان حال می‌توانید مطابق آن برای آینده برنامه‌ریزی کنید و برای ایجاد درآمد ثابت استفاده کنید.
استفاده از مشتقات مالی می‌تواند خطرات زیادی ار در پی داشته باشد که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- از آنجا که اهرم باعث افزایش سرمایه می‌شود، حتی یک تغییر جزئی قیمت در بازار می تواند منجر به سودهای بزرگ و به همان روش زیان‌های سنگین برای سرمایه‌گذار شود.
- همه دارایی‌های اساسی مشتقات ندارند و حجم معاملات برخی قرارداد مشتقه بسیار محدود است. وقتی این اتفاق می‌افتد، قیمت‌گذاری مشتقات مالی می‌تواند بسیار سخت باشد و احتمالاً یک اسپرد عرضه تقاضا خواهید داشت.
- از آنجایی که ارزش‌گذاری financial derivatives دشوار است، می‌تواند به ابزاری برای قمار و سفته‌بازی تبدیل شود.
- سود در ابزارهای مشتقه مالی از تغییرات قیمت به دست می‌آید و ناآشنایی به فرآیندهای قیمت‌گذاری یک دارایی، سرمایه‌گذار را در معرض ریسک‌های بالاتر از حد معمول قرار می‌دهد.
- برخی از مشتقات، مانند اختیار معامله، دارای محدودیت زمانی هستند. پیش‌بینی روند قیمت یک دارایی پایه می‌تواند واقع بینانه باشد، اما پیش‌بینی اینکه دقیقاً چه زمانی چنین تغییر قیمتی رخ می‌دهد بسیار چالش برانگیز است.
در نهایت سرمایه‌گذاری مشتقه فوق‌العاده خطرناک است و برای سرمایه‌گذاران مبتدی یا حتی متوسط انتخاب خوبی نیست. محصولات مشتقه به کاهش برخی از خطرات اوراق مشتقه مانند ریسک طرف مقابل کمک می‌کند، اما معمولاً برای سرمایه گذاری بلندمدت خرید و نگهداری در نظر گرفته نشده‌اند و می‌توانند زیان را افزایش دهند.
