حباب دات‌-کام چیست؟ بررسی اتفاقات گذشته Dot-com Bubble

اگر به دنیای سرمایه‌گذاری و بازارهای مالی علاقه‌مند باشید احتمالا درباره‌ی حباب دات‌-کام شنیده‌اید. یک فاجعه‌ی بزرگ در ابتدای هزاره‌ی سوم در بازار سهام جهان به‌خصوص امریکا که بسیاری از شرکت‌های تکنولوژی را به ورطه‌ی ورشکستگی کشاند. نام این پدیده، نشان‌دهنده‌ی ماهیت آن، یعنی حباب بودنش است. حبابی که تکنولوژی نوآورانه و انقلابی اواسط دهه‌ی نود میلادی، یعنی اینترنت بستر آن بود. ترکیدن این حباب حتی شرکت‌های بزرگی مانند آمازون و سیسکو را نیز در امان نگذاشت. آگاهی از اتفاقات تاریخی در دنیای اقتصاد و بازارهای مالی می‌تواند سرمایه‌گذاران، شرکت‌ها و حتی تریدرهای معمولی را نسبت به حوادث مشابه در آینده مصون کند. در این مقاله به مرور وقایعی می‌پردازیم که در طول دوره‌ی Dot-com Bubble رخ دادند. با ما همراه شده و با داستان یکی از جالب‌ترین بحران‌های اقتصادی آشنا شوید.

حباب دات‌-کام چه بود؟

Dot-com Bubble عنوان یک برهه‌ی اقتصادی در بازه‌ی سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۰ در آمریکاست که طی آن ارزش سهام فناوری در این کشور در نتیجه‌ی افزایش سرمایه‌گذاری در شرکت‌های مبتنی بر اینترنت یا اصطلاحا دات کام، به شکل تصاعدی افزایش یافت. کل بازار سهام آمریکا در این دوره، رشد قابل‌توجهی کرد؛ به‌طوریکه شاخص NASDAQ از حدود ۷۵۰ در ابتدای سال ۱۹۹۵ به بیش از ۵۱۰۰ در مارس ۲۰۰۰ رسید.

حبابِ دات‌-کام که از آن با عنوان حباب اینترنت نیز یاد می‌شود، تاجایی بزرگ شد که در سال ۱۹۹۹ نزدیک به ۴۰ درصد سرمایه‌گذاری‌های شرکت‌ها و افراد خطرپذیر، به سمت شرکت‌های اینترنتی سرازیر شد. در همین سال، بیش از ۴۵۰ عرضه‌ی اولیه عمومی سهام یا IPO در آمریکا برگزار شد که تا آن تاریخ، بی‌سابقه بود.

فضای به‌وجودآمده در طول حباب دات‌-کام، موجب رقابت شدید میان استارتاپ‌های تازه و عموما سوداگر شد. بسیاری از شرکت‌های جوان نه‌تنها هیچ خدمت و محصول تکنولوژیک خاصی نداشتند؛ بلکه اساسا از مدل تجاری بلندمدتی نیز که بتواند متضمن جریان نقدی باشد، استفاده نمی‌کردند. اکثر آنها تنها با اتکا به تکنیک‌های بازاریابی اینترنتی به خلق برند و متمایزکردن آن از رقبا می‌پرداختند. برخی استارتاپ‌ها تا ۹۰ درصد بودجه‌شان را به تبلیغات اختصاص می‌دادند تا با افزایش ارزش برند، سهام آن نیز رشد کند.

اما این شرایط در سال ۲۰۰۰ شروع به تغییر کرد. با فروکش‌کردن تب دات کام در دنیا و عواملی که در بخش دیگر مقاله بررسی می‌کنیم، حباب دات‌-کام نیز سرانجام در سال ۲۰۰۲ ترکید. اتفاقی که با نزولی‌شدن بازار همراه بود. شاخص نزدک در چهارم اکتبر همین سال به عددی کمتر از ۱۱۴۰ سقوط کرد و تعداد IPO ‌های شرکت‌های تکنولوژی، به ۹۱ مورد کاهش یافت.

زمینه های پیدایش حباب دات‌-کام

به‌طورکلی هفت عامل زیر را می‌توان به‌عنوان دلایل پیدایش Dot-com Bubble و سپس ترکیدن آن دانست:

1. عمومی‌شدن دسترسی به اینترنت خانگی و رشد استارتاپ‌های دات کام در نیمه‌ی اول دهه‌ی ۹۰ میلادی
2. ترس سرمایه‌گذاران سنتی و خطرپذیر از کاهش ارزش سهام شرکت‌های غیراینترنتی و نقدنشدن سهام آنها
3. افزایش تعداد سرمایه‌گذاران خطرپذیر و نیز سرمایه‌گذاری‌های مبتنی بر مد (Fad-Based) در دهه‌ی ۹۰ میلادی
4. رشد سریع ارزش سهام شرکت‌های اینترنتی و تکنولوژی‌محور نسبت به ارزش ذاتی آنها به دلیل سفته‌بازی
5. تغییر تمرکز سرمایه‌گذاران از شاخص‌های سنتی تحلیل فاندامنتال مانند پتانسیل تولید درآمد، برنامه‌های توسعه‌ای و تجاری، تحلیل روند بازار و غیره و به آمارهایی مانند میزان ترافیک وب‌سایت و کلیک
6. تبلیغات شرکت‌های رسانه‌ای مانند وال‌استریت‌جورنال، فوربس و بلومبرگ و تشویق مردم و سرمایه‌گذاران عادی به ورود به این بخش از بازار و بزرگ‌تر شدن Dot-com Bubble
7. افزایش احساسات مثبت درباره‌ی اینترنت، خرید آنلاین، تغییر منابع خبری، استارتاپ‌های اینترنتی و انتظار سوددهی سریع چنین فعالیت‌هایی

استارتاپ‌های پرسروصدای تازه‌ی برآمده از حباب دات‌-کام، پشتوانه‌ی مالی چندانی نداشتند و بودجه‌شان را پس از سرمایه‌گذاران خطرپذیر از وام دهنده‌ها و سرمایه‌گذاران عادی تامین می‌کردند. نرخ بهره‌ی پایین در آمریکا و دسترسی آسان به سرمایه از طریق وام در آن زمان و نیز موانع قانونی کمتر برای تامین سرمایه در مورد شرکت‌های اینترنتی از مهم‌ترین دلایل رشد مهارنشده‌ی سرمایه‌گذاران خطرپذیر و دنباله‌روی مد بودند. تصویب قانون کاهش نرخ مالیات بر عایدی سرمایه در سال ۱۹۹۷ نیز دلیل مهم دیگر جذابیت سفته‌بازی سهام در این زمان، نسبت به سرمایه‌گذاری در بازارهای دیگر مانند کالا یا اوراق قرضه بود.

حباب دات‌-کام چگونه ترکید؟

کارشناسان سه دلیل اصلی برای ترکیدن حباب دات‌-کام در سال ۲۰۰۲ ذکر می‌کنند که در ادامه هریک را بررسی می‌کنیم.

افزایش نرخ بهره

در ابتدای هزاره‌ی سوم، میزان سرمایه‌ی ورودی به بازار سهام شرکت‌های تکنولوژی رفته‌رفته کمتر شد. دلیل اصلی این موضوع، کاهش دسترسی سرمایه‌گذاران به منابع مالی و وام به دلیل افزایش پیاپی نرخ بهره از سوی فدرال رزرو در طول سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۰ بود. اتفاقی که بازاری مانند اوراق قرضه را برای سرمایه‌گذاری جذاب‌تر می‌کرد.

رکود اقتصادی در ژاپن

ژاپن به‌عنوان یکی از کشورهای مولد تکنولوژی، تاثیر زیادی بر بازار سهام تکنولوژی در همه‌ی نقاط دنیا دارد. در ابتدای سال ۲۰۰۰ این کشور، دچار رکود اقتصادی و تورم شد. انتشار اخبار این بحران، موجی از ترس بین سرمایه‌گذاران در آمریکا و بقیه‌ی نقاط دنیا ایجاد کرد که به موج فروش سهام تکنولوژی و ترکیدن حباب دات‌-کام کمک کرد.

برملاشدن چنته خالی شرکت ها

در پایان سال ۲۰۰۱، زمان آن رسیده بوده که ارزش ذاتی سهام شرکت‌های نوپا با ارزش واقعی آنها از طریق محصولات، نوآوری‌های واقعی و برنامه‌های تجاری بلندمدت سنجیده شود. اتفاقی که اساسا در برنامه‌ی آنها نبود. در همین زمان و به دو دلیل قبلی، چند سفارش فروش بزرگ روی سهام شرکت‌های بزرگ مانند سیسکو و DEL گزارش شد. این بهانه کافی بود تا بسیاری از سرمایه‌گذاران احساسی که خود حباب دات‌-کام را شکل داده بودند، با ترس شدید، سهام‌شان را نقد کرده و از بازار خارج شوند. اتفاقی که به‌تنهایی کاهش ۱۰ درصدی ارزش بازار سهام را طی تنها چند هفته در پی داشت.

قربانیان و نجات یافتگان Dot-com Bubble

ترکیدن حباب دات‌-کام نه‌فقط سهام تکنولوژی، بلکه کل بازار سهام آمریکا و کشورهای توسعه‌یافته را با کاپیتولاسیون مواجه کرد. فروش‌های گسترده تا اکتبر ۲۰۰۲ ادامه داشت. روند بازار نیز تا حداقل دو سال نزولی بود. ورشکستگی و ضررهای هنگفت این شرکت‌ها منجر به افزایش نرخ بیکاری در دنیا شد.

مطالعات انجام‌شده روی نسبت P/E (قیمت به درآمد) سهام شرکت‌هایی که در طول حباب دات‌-کام اصطلاحا پادشاهی می‌کردند، نشان می‌دهد که ۴۰ درصد آنها بیش‌ازحد ارزش‌گذاری یا Overvalue شده بودند. مطابق گزارش نیویورک‌تایمز در طول این بحران، حدود ۵۲ درصد استارتاپ‌های .Com اعلام ورشکستگی کردند و دیگر دوام نیاوردند. نمونه‌ای از آنها عبارتند از:

• Boo.com و Webvan؛ فعال در صنعت خرده‌فروشی
• Global Crossing، Northpoint Communications و Worldcom؛ فعال در صنعت ارتباطات و مخابرات
• Pets.com؛ فعال در صنعت خرده‌فروشی محصولات حیوانات خانگی

اما در این بین، شرکت‌های قدرتمندتر با محصولات واقعی و برنامه‌های توسعه‌ای جدی توانستند علی‌رغم ضررهای هنگفت، دوام بیاورند. برخی از آنها در سال‌های پس از ترکیدن حباب دات‌-کام دوباره رونق گرفتند که شناخته‌شده‌ترین‌شان عبارتند از:

• Adobe Systems
• Amazon
• eBay
• IBM
• Oracle
• SanDisk
• Intuit
• ARM
• ASML
• Cisco
• Intel

درس‌هایی از حباب اینترنت برای آینده

دهه‌ی ۱۹۹۰ دهه‌ی رشد سریع تکنولوژی و در راس آنها اینترنت بود. اما آنچه اینترنت را برای اقتصاد تبدیل به یک شمشیر دو لبه کرد، تجاری‌سازی آن بود. برخوردی متضاد با رویکرد ارگانیک، ارزش‌زا و ارزش‌محور که شرکت‌هایی مانند اینتل، سیسکو و اوراکل با تولید محصول و استانداردسازی پروتکل‌های اینترنتی دنبال می‌کردند. بنابراین، نه اینترنت؛ بلکه شرکت‌های نوپا و شتاب‌زده در کسب سود، مسببان اصلی حباب دات‌-کام محسوب می‌شوند.

تجاری‌سازی هر پدیده‌ای بدون توجه به پتانسیل‌ها، موانع و ارزش‌هایش سبب اتکای بیش‌ازحد بر شاخص‌های پتانسیل درآمدی و سوددهی در ارزش‌گذاری سهام می‌شود. این روش آنالیز، یک عامل را از نظر دور نگه می‌دارد و آن زمان است. در دوره‌ی حباب دات‌-کام، سهام برخی شرکت‌ها در طول یک روز، سه یا چهار برابر می‌شد. اما اغلب سرمایه‌گذاران از خود نمی‌پرسید، شرکتی که هنوز درآمد، سود و محصولی ندارد، چطور تنها با یک IPO به چنین رشدی رسیده است؟

امروزه و در عصر شکل‌گیری تکنولوژی‌های انقلابی مانند وب ۳، متاورس و هوش مصنوعی، بسیاری از کارشناسان نگران حباب دیگری هستند. توصیه‌ی بسیاری از آنها به سرمایه‌گذاران، توجه به ارزش‌های ذاتی و برنامه‌های توسعه‌ای شرکت‌ها، عدم توجه به وعده‌های غیرقابل‌تحقق بدون ارائه‌ی برنامه‌ی مالی برای تولید نقدینگی و اجتناب از تصمیم‌گیری بر اساس تبلیغات است. به نظر شما، احتمال وقوع اتفاقی مشابه حباب دات‌-کام در آینده‌ی نزدیک چقدر است؟