ارز دیجیتال بانک مرکزی یا ملی چیست؟ معرفی CBDC و کاربرد آن
آیا تا کنون به ترکیب ارزهای فیات و رمز ارزها فکر کرده‌اید؟ برای مثال تصور کنید که نسخه‌ای دیجیتالی از پول رایج کشور وجود داشت که برای پرداخت‌ها و امور مالی مختلف از آن استفاده می‌کردید. تمام این تصورات تا حدودی محقق شده است. ارز دیجیتال ملی یا مرکزی تعریف نسخه دیجیتالی از ارز فیات کشورهای مختلف است که زیر نظر بانک مرکزی همان کشور عرضه می‌شود.
با افزایش محبوبیت بازار رمز ارزها بین مردم بانک‌های مرکزی برای جلوگیری از خارج شدن کنترل اوضاع اقتصادی از دستان خود به فکر ارائه پول دیجیتال افتادند. بدین ترتیب می‌توان آینده پول در دنیا را در فضایی دیجیتال تصور کرد. در ادامه این مقاله به سوالاتی مثل ارز دیجیتال بانک مرکزی یا ملی چیست پاسخ خواهیم داد و ضمن بررسی مزایا و معایب آن به معرفی کشورهایی که در حال عرضه ارز دیجیتال ملی خود هستند نیز می‌پردازیم.
تعریف ارز دیجیتال ملی
ارز دیجیتال ملی یا “CBDC” در واقع نسخه دیجیتال ارز فیات یک کشور است. این دارایی‌های دیجیتال مانند پول نقد الکترونیکی عمل می‌کنند. به این معنا که به صاحبان و دارندگان خود اجازه می‌دهند که به بانک مرکزی و خدمات آن دسترسی داشته باشند. در این صورت تمام پرداخت‌های افراد مختلف و کسب و کارهای کوچک و بزرگ می‌تواند از این طریق انجام شود. برای مثال ارز دیجیتال ملی آمریکا که تحت عنوان دلار دیجیتال شناخته می‌شود، نسخه دیجیتال دلار آمریکا است که دسترسی به بانک مرکزی را برای کاربران باز می‌کند.
ارز دیجیتال ملی راهی برای ارتباط مستقیم مشتری با بانک مرکزی ایجاد می‌کند و تمام بانک‌های تجاری مختلف که به عنوان واسطه عمل می‌کنند را از سر راه کاربران کنار می‌زند. بدین ترتیب کاربران می‌توانند بدون نگرانی بابت ورشکستگی واسطه‌ها و بانک‌ها تراکنش‌های خود را به طور مستقیم انجام دهند.
فناوری بلاکچین در رمز ارزهایی مثل بیت کوین باعث شد تا ایده ارز دیجیتال ملی ایجاد شود. با گسترش دنیای ارزهای دیجیتال و محبوبیت آن‌ها بین مردم، بانک‌های مرکزی دولت‌های مختلف برای اینکه کنترل خود بر عرضه پول و سیستم‌های پرداخت را از دست ندهند به فکر ارائه نسخه دیجیتالی از ارز فیات خود شدند. بدین ترتیب ارز دیجیتال ملی توسط بانک‌های مرکزی ارائه شد تا ثبات اقتصادی همچنین حفظ شود.
ارز دیجیتال مرکزی یا ملی چگونه کار می‌کند؟
همکاری فناوری بلاکچین با بانک مرکزی در نهایت باعث تولید محصولی تحت عنوان ارز دیجیتال ملی می‌شود. بانک‌ها وظیفه دارند تا تمام سوابق مالی افراد مثل میزان سپرده، تاریخچه تراکنش‌ها و … را پیگیری کنند. دفتر کل توزیع شده به این سازمان‌ها اجازه می‌دهد تا چند نسخه از این تاریخچه‌های تراکنش را در اختیار داشته باشند. با وجود تمام این موارد، نسخه بلاکچین مربوط به ارز دیجیتال مرکزی، زیر نظر مستقیم بانک مرکزی قرار دارد. به عبارتی دسترسی به این بلاکچین‌ها تنها با مجوز بانک مرکزی امکان‌پذیر است.
ارزش ارزهای دیجیتال غیرمتمرکز مثل اتریوم، بیت کوین و … از قانون مشخصی پیروی نمی‌کند و عموما بر اساس میزان استقبال سرمایه گذاران، کاربردی بودن و مواردی از این قبیل تعیین می‌شود. اما ارز دیجیتال ملی مانند استیبل کوین‌ها هستند. ارزش پایدار و ثابتی (برابر با ارزش ارز فیات آن کشور) دارند و دچار نوسانات بازار رمز ارزها نمی‌شوند. با این تفاوت که استیبل کوین‌ها ارزهای دیجیتال رمز نگاری شده‌ای هستند که ارزشی ثابت اما ماهیتی غیر متمرکز دارند؛ ارز دیجیتال ملی نوعی پول دیجیتال است که ارزشی وابسته به ارز فیات و پایگاه داده متمرکزی دارند. بخشی از تفاوت رمزارز با ارز دیجیتال را در این موضوع می‌توان مشاهده کرد.
کاربرد ارز دیجیتال ملی
همان‌طور که در قسمت قبل هم اشاره کردیم، گسترش بازار رمز ارزها در بین مردم باعث می‌شود تا کنترل عرضه پول از دست نهادهای نظارتی دولتی مثل بانک مرکزی خارج شود. این موضوع در کنار مزیت‌هایی که برای کاربران دارد ممکن است باعث از هم پاشیده شدن نظام اقتصادی یک کشور شود. بنابراین مهم‌ترین ویژگی ارز دیجیتال ملی این است که عرضه آن به دست نهاد مرکزی یک دولت انجام می‌شود و به همین دلیل است که حفظ ارزش آن نیز در دست همین نهاد مرکزی و معتبر خواهد بود.
مزایای ارز دیجیتال ملی
ارز دیجیتال ملی این قابلیت را دارد تا با رمز ارزها یا ارزهای فیات مقایسه شود. در هر دو این مقایسه‌ها، مزایایی شامل حال ارز دیجیتال ملی می‌شود که معرفی آن‌ها خالی از لطف نیست. برای مثال این نوع پول در مقایسه با استیبل کوین‌ها کم‌ریسک‌تر و کم‌خطرتر هستند. خطرات مربوط به اعتبار یا نقدینگی آن را تهدید نمی‌کند. ضمن اینکه به بیمه سپرده گذاری نیز نیازی ندارد. رمز ریال به عنوان نوعی پول دیجیتال قانونی در ایران است که از مزایای ارز دیجیتال ملی برخوردار است.
پرداخت‌های بین‌المللی
پرداخت‌هایی که در سطح بین‌المللی انجام می‌شوند عموما دارای کارمزدهای بالایی هستند. ضمن اینکه برای تکمیل شدن به زمان زیادی نیاز دارند. ارز دیجیتال ملی به عنوان راه حلی برای این مشکل به بهبود سیستم پرداخت‌های بین‌المللی در دولت‌های مختلف کمک می‌کند. همچنین در برخی شرایط جهت فراهم‌سازی زیرساخت مناسب این پرداخت‌ها و استانداردها به همکاری بین‌المللی نیاز است. به طور کلی ارزهای دیجیتال ملی کمک می‌کنند تا تراکنش‌ها در سطح بین‌المللی به شکل قانونی اما ارزان و سریع انجام شود.
تشویق و تسهیل نوآوری
در وهله اول و به زبان ساده باید گفت که ارز دیجیتال ملی زمینه‌ای برای رشد سیستم‌های پرداخت و ایجاد نوآوری در این حوزه فراهم کرده است. این ارزهای دیجیتال مرکزی زمینه‌ای ایجاد می‌کنند تا بخش‌های خصوصی برای برآورده کردن نیازها و تقاضاهای کاربران در سیستم‌های پرداخت راه حلی ارائه دهند. ضمن اینکه به کاربران کوچک‌تر در بانک مرکزی اجازه می‌دهد تا مدل‌های توزیع و سرویس‌های مالی نوینی ارائه دهند. ارز دیجیتال ملی می‌تواند انتخابی مناسب و کم‌هزینه برای انجام پرداخت‌های خرد، اما متعدد باشد.
گسترش دسترسی عمومی به ارز بانک مرکزی
ارز دیجیتال ملی جایگزین خوبی برای پول نقد خواهد بود. زیرا خطرات مربوط به اعتبار و نقدینگی آن را تهدید نمی‌کند و به طور کلی جایگاه مطلوب‌تری خواهد داشت. درست است که استفاده از پول نقد یا پول فیزیکی در بسیاری از کشورهای جهان همچنان رایج است و بخش اعظمی از پرداخت‌ها را تحت پوشش خود دارد، اما استفاده از آن در آینده کاهش پیدا می‌کند.
فراگیری مالی
مفهوم فراگیری مالی (Financial Inclusion) میزان برابری فرصت‌ها و دسترس‌پذیری را برای خدمات مالی نشان می‌دهد. ارز دیجیتال ملی این امکان را دارد تا موانع موجود برای فراگیری مالی را کاهش دهد. به عبارت دیگر می‌توان این گونه گفت که ارز دیجیتال مرکزی هزینه‌های تراکنش را کاهش می‌دهد تا به واسطه آن امکان برخورداری افراد بیشتری را از خدمات و سرویس‌های مالی مختلف فراهم کند.
معایب و چالش‌های ارز دیجیتال ملی
اگر کمی منطق را چاشنی نگاه خود به جهان اطرافمان کنیم، خواهیم دید که هیچ چیز خوبی بدون چالش‌های مخصوص به خود امکان‌پذیر نخواهد بود. به همین منظور به برخی از خطرات بالقوه ارز دیجیتال مرکزی و مشکلاتی که ممکن است در اقتصاد جهانی ایجاد شود اشاره می‌کنیم.
کاهش تسهیلات بانکی
عرضه ارزهای دیجیتال ملی و گسترش آن‌ها بین مردم باعث می‌شود تا بانک‌ها رقیبی سرسخت در حوزه ارائه خدمات پرداخت پیدا کنند. در این صورت ممکن است قسمتی از درآمد خود را از دست بدهند. جذب سرمایه در ارز دیجیتال ملی و کاهش سپرده‌های بانکی باعث ایجاد اختلال در سیستم ارائه تسهیلات و وام‌های بانکی می‌شود و در راستای آن ممکن است شاهد مشکلاتی در رشد اقتصادی شویم.
ایجاد تغییر در ساختار کنونی بازار
به طور کلی ارز دیجیتال ملی به عنوان یک پول دیجیتال این قابلیت را دارد تا ساختار سیستم مالی کشورهای مختلف را از ریشه تغییر دهد. به عبارتی زمانی که استفاده افراد، شرکت‌ها، سازمان‌ها و کسب و کارهای مختلف از ارز دیجیتال مرکزی افزایش یابد، بانک‌های تجاری شبکه کاربران کوچک‌تری دارند. این موضوع ممکن است باعث از بین رفتن این واسطه‌های مالی یا بانک‌های تجاری شود. نتیجه این اتفاق نیز چیزی جز افزایش نرخ بهره برای وام‌های بانکی و کاهش اعتبار آن‌ها نخواهد بود.
ورشکستگی بانک‌ها
در قسمت قبل هم اشاره کردیم که افزایش علاقه کاربران به ارز دیجیتال ملی ممکن است تمایل افراد به سرمایه گذاری در بانک‌ها را از بین ببرد. حال اگر این اتفاق از کنترل خارج شود و در شرایط بحران مالی اتفاق بیفتند ممکن است باعث ورشکستگی بانک‌ها در ابعاد کلان شود.
محدودیت جغرافیایی
برخی از ارزهای دیجیتال ملی زمان انجام تبادل‌های بین‌المللی افراد را با موانع سختی روبه‌رو می‌کنند. دلیل این موضوع این است که فقط در کشور عرضه کننده پذیرفته می‌شوند. به عبارتی پشتیبانی از اکثر ارزهای دیجیتال ملی دارای محدودیت جغرافیایی بوده و فقط در منطقه‌ای خاص قابل تبادل هستند.
کشورهایی که ارز دیجیتال مرکزی مخصوص خود را عرضه کرده‌اند
به طور کلی پذیرش و جایگاه ارزهای دیجیتال در کشورهای مختلف کاملا متفاوت است. حتی ارزهای دیجیتال رمزنگاری شده که به رمز ارزها معروف هستند نیز در برخی کشورها جایگاه شناخته شده‌تر، قانونی‌تر و به طور کلی بهتری دارند. در صورتی که در برخی کشورها فعالیت‌های مربوط به آن‌ها در خفا انجام می‌شود؛ زیرا مجوز قانونی ندارد. ارز دیجیتال ملی نیز همین گونه است؛ رویکرد کشورهای مختلف به این موضوع کاملا به سیاست‌های داخلی بستگی دارد. برخی از کشورها در مرحله آزمایش‌های اولیه هستند در صورتی که برخی دیگر در عرضه این دارایی به عنوان پول دیجیتال بانک مرکزی پیش قدم شده‌اند. در ادامه برخی از این کشورها را معرفی می‌کنیم.
نیجریه
ارز دیجیتال ملی نیجریه برای اولین بار در اکتبر سال ۲۰۲۱ راه اندازی شد. نیجریه اولین کشور آفریقایی بود که ارز دیجیتال مرکزی خود را راه اندازی کرد. پرداخت‌های فروشگاهی و انتقال پول دیجیتال در این کشور از طریق ای‌نایرا (eNaira) انجام می‌شود. نکته جالبی که در این خصوص وجود دارد این است که فقط در سه ماه اول عرضه ارز دیجیتال ملی نیجریه، کیف پول مخصوص آن حدود ۷۰۰ هزار بار دانلود شد.
کشور نیجریه ۲۱۹ میلیون نفر جمعیت دارد. از این تعداد تنها ۱۰ الی ۲۰ درصد از آن‌ها به گوشی‌های هوشمند دسترسی دارند. بنابراین امکان دسترسی به اپلیکیشن ای‌نایرا نیز فقط بین همین افراد وجود دارد. این موضوع خود چالش بزرگی برای تیم توسعه دهنده این اپلیکیشن محسوب می‌شود. منتقدان این برنامه اعتقاد دارند که به دلیل عدم دسترسی اکثر افراد به گوشی هوشمند، امکان بهره‌مندی از خدمات بانکی نیز وجود نخواهد داشت. در نهایت این منتقدان نتیجه گرفتند که ارز دیجیتال ملی نیجریه نمی‌تواند تأثیر زیادی در توسعه و پیشرفت سیستم مالی کشور داشته باشد.
باهاما
اولین کشوری که به صورت کاملا عملی توانست ارز دیجیتال ملی خود را توزیع کند، کشور باهاما بود. راه اندازی این دارایی برای اولین بار در اکتبر سال ۲۰۲۰ انجام شد و دلار سند (The Sand Dollar) نام گرفت. چالشی که گریبان‌گیر این کشور شده است به موقعیت جغرافیایی آن مربوط می‌شود. باهاما کشوری به شکل مجمع الجزایر است.
این موضوع باعث می‌شود تا توزیع فعالیت‌های تجاری در آن به طور یکسانی انجام نشود. به عبارتی چیزی حدود ۲۰ درصد از مردم به دلیل شرایط جغرافیایی آن به خدمات بانکی و مالی دسترسی ندارند. اما قانون‌گذاران و کارشناسان قانونی باهاما امیدوارند تا با عرضه ارز دیجیتال ملی، فراگیری مالی در کشور بهبود یابد و به مبارزه با فعالیت‌های اقتصادی غیرقانونی مثل پول‌شویی و … کمک زیادی شود.
کشورهایی که در مرحله آزمایش ارز دیجیتال مرکزی هستند
برخی از کشورهای جهان با مشاهده تغییر و تحولات بازارهای مالی و تمایل افراد به دنیای دیجیتال کم‌کم به فکر عرضه ارز دیجیتال مرکزی افتادند. این کشورها در حال حاضر در مرحله آزمایش پول دیجیتال خود هستند.
چین
زمانی که صحبت از پروژه‌های تأثیرگذار این چنینی در اقتصاد جهانی می‌شود، شنیدن نام چین اصلا دور از انتظار نیست. کشور چین به عنوان اولین اقتصاد بزرگ جهانی در آوریل سال ۲۰۲۰ مرحله آزمایش ارز دیجیتال ملی خود را شروع کرد. ارز دیجیتال مرکزی چین تحت عنوان یوان دیجیتال (e-CNY) در آینده‌ای نزدیک به بهره‌برداری خواهد رسید.
سوئد
ارز دیجیتالی تحت عنوان کرون الکترونیک (e-krona) در کشور سوئد به عنوان ارز دیجیتال ملی آن در حال آزمایش است. در این پروژه از شرکت‌کنندگانی شبیه‌سازی‌شده استفاده شده است که در محیطی آزمایشی در حال فعالیت هستند. در واقع بانک مرکزی سوئد (بانک ریکس بنک یا Riksbank) سعی دارد تمام جوانب این پروژه را بررسی کند و پیامدهای مثبت و منفی احتمالی آن را در نظر بگیرد. ضمن اینکه با هدف دسترسی گسترده به کرون الکترونیک در آینده در حال فعالیت است.
اوکراین
اوکراین نیز یکی دیگر از کشورهایی است که در حال گذراندن مراحل آزمایشی عرضه ارز دیجیتال ملی خود است. این کشور از سال ۲۰۱۶ آزمایش‌ها و بررسی‌های خود را در این زمینه شروع کرده است. مدیر عامل استلار (Stellar) دنل دیکسون (Denelle Dixon) برای طراحی ارز دیجیتال مرکزی اوکراین با این کشور همکاری می‌کند. او ادعا کرده است که طبق برنامه‌ریزی‌های رئیس جمهور اوکراین، ولادیمیر زلنسکی (Volodymyr Zelenskyy) از ارز دیجیتال مرکزی اوکراین به زودی رونمایی می‌شود به کشور به جامعه‌ای بدون نیاز به پول نقد تبدیل خواهد شد.
جامائیکا
طبق گفته‌های نخست وزیر جامائیکا، اندرو هولنس (Andrew Holness)، ارز دیجیتال ملی این کشور به زودی عرضه می‌شود. او ادعا دارد که مراحل آزمایشی این ارز دیجیتال در قسمت‌های نهایی قرار دارد و پس از عرضه می‌تواند مشارکت مالی را در کشور افزایش دهد. همچنین اندرو هولنس معتقد است که این دارایی دیجیتال امکان افزایش سرعت تراکنش‌ها و کاهش هزینه بانکداری برای مردم کشور را فراهم می‌کند.
کشورهایی که در مرحله توسعه ارز دیجیتال مرکزی خود هستند
برخی از کشورهای جهان به تازگی برنامه عرضه ارز دیجیتال مرکزی را طراحی کرده‌اند. این کشورها در مرحله توسعه دارایی دیجیتال هستند. باید فرهنگ سازی استفاده از آن برنامه ریزی کنند و سپس طی یک برنامه طولانی مدت درست و اصولی، مراحل راه اندازی ارز دیجیتال ملی را طی کنند.
منطقه یورو
طبق ادعای اخیر بانک مرکزی اروپا (ECB) برنامه ایجاد نسخه دیجیتالی یورو در حال طراحی است. رئیس بانک مرکزی اروپا، کریستین لاگارد (Christine Lagard)، معتقد است که با عرضه یورو دیجیتالی تمام مردم، کسب و کارها و شرکت‌های مختلف می‌تواند به امن‌ترین شکل پول (پول بانک مرکزی) دسترسی داشته باشند. طبق ادعای بانک مرکزی اروپا، عملیاتی کردن این دارایی در سال ۲۰۲۳ شروع می‌شود.
هند
ارز دیجیتال ملی هند یا همان «روپیه دیجیتال» به عنوان یک دارایی بر مبنای بلاکچین و با پشتوانه و نظارت بانک مرکزی هند است که طبق گفته‌های وزیر دارایی هند، نیرمالا سیتارامان (Nirmala Sitharaman)، در سال ۲۰۲۳ به بازار معرفی می‌شود. وزیر دارایی هند معتقد است که این دارایی دیجیتال تأثیر زیادی در اقتصاد دیجیتال این کشور خواهد داشت.
ایالات متحده آمریکا
کشور بعدی که قصد عرضه نسخه دیجیتال پول ملی خود را دارد، آمریکا است. بسیاری از تحلیلگران این حوزه اعتقاد دارند که ارائه نسخه دیجیتال آمریکا به سال‌ها زمان نیاز دارد و کار پیچیده‌ای خواهد بود. با وجود این اوایل مارس سال ۲۰۲۲، رئیس جمهور آمریکا، جو بایدن (Joe Biden) به وزارتخانه بازرگانی و خزانه داری آمریکا دستور داد تا گزارش‌هایی درباره آینده پول رایج کشور تهیه کنند. هدف اصلی این گزارش‌ها، ایجاد دلار دیجیتال بود.
ارز دیجیتال بانک مرکزی ایران
ایران نیز در آن دسته از کشورهایی قرار دارد که در حال توسعه ارز دیجیتال ملی خود است. طبق آخرین گزارش‌هایی که از بیانیه رئیس بانک مرکزی ایران منتشر شده است، ایران قصد دارد به زودی پروژه ارائه ارز دیجیتال ملی را شروع کند. این دارایی با عنوان «رمزریال» شناخته می‌شود و از آن به عنوان جایگزینی برای اسکناس‌های فیزیکی یاد می‌شود.
اظهار نظر بعضی کارشناسان و افراد صاحب نظر درباره ارز دیجیتال ملی
همان‌طور که دیدید ارز دیجیتال ملی در کشورهای مختلف جایگاه متفاوتی دارد. این موضوع بین کارشناسان، تحلیلگران و افراد صاحب نظر نیز صدق می‌کنند. افراد زیادی درباره آینده ارز دیجیتال ملی و جایگاه آن در اقتصاد جهانی نظر دادند که در ادامه به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
کریستالینا جوجیوا (Kristalina Georgieva)
مدیرعامل صندوق بین‌المللی پول “Kristalina Georgieva” درباره پول دیجیتال ملی در کشورهای مختلف اعتقاد دارد که تاریخ پول وارد فصل جدیدی شده است و کشورهای مختلف در عین حفظ جوانب سیستم‌های مالی سنتی خود قصد دارند انواع جدید و دیجیتالی ارز ملی خود را امتحان کنند.
بالاجی سرینیواسان (Balaji Srinivasan)
یکی از سرمایه گذاران و مدیر ارشد فناوری سابق “Coinbase” معتقد است که در حال حاضر در نقطه‌ای قرار داریم که تمام دارایی‌های جهان را می‌توان در یک کیف پول دیجیتال نگهداری کرد. رمز ارزها، ارز دیجیتال ملی کشورهای مختلف (CBDC)، اوراق قرضه و سهام شرکت‌های مختلف جز این دارایی‌ها هستند. او معتقد است که عمر ارزهای فیات رو به اتمام است.
بانک مرکزی اروپا (ECB)
با ورود شرکت‌های دیجیتالی بزرگ به امور مالی، مثل حمایت فیس بوک از استیبل کوین دیم، بانک مرکزی اروپا ابراز نگرانی کرد. همچنین در قالب گزارشی که در ژوئن ۲۰۲۱ ارائه کرد ادعا داشت اجرایی نکردن پروژه عرضه ارز دیجیتال ملی، ممکن است سیستم‌های مالی، استقلال و اعتبار پولی یک کشور را تهدید کند.
صندوق بین‌المللی پول
طبق ادعای صندوق بین‌المللی پول، ارز دیجیتال ملی می‌تواند باعث افزایش فراگیری مالی در کشور عرضه کننده خود شود. زیرا برای انجام تراکنش و پرداخت‌ها نیازی به داشتن حساب نیست. این موضوع در کشورهایی مثل اندونزی که افراد به بانک‌ها دسترسی ندارند می‌تواند بیشتر مفید واقع شود.
آینده ارزهای دیجیتال بانک مرکزی
ارز دیجیتال ملی برای اینکه بتواند در آینده جایگاه خوبی داشته باشد باید به طور گسترده مورد پذیرش واقع شود. این دارایی‌ها برای پذیرش گسترده باید تحت قوانین و در چارچوب مشخصی ارائه شوند. به عبارتی یک ارز دیجیتال ملی برای اعتبارسنجی تراکنش‌ها باید دارای زیرساخت مدیریتی مناسبی باشد. همچنین سیستمی اصولی برای گزارش وضعیت موجود به نهادهای نظارتی داشته باشد. این موارد در برخی کشورها به مرحله اجرا رسیده و در برخی کشورها در حال توسعه است تا در آینده‌ای نزدیک به بهره‌برداری برسد.
